Ích mẫu – Sức mạnh của thảo dược truyền thống

Ích mẫu, một loại thảo dược quý, đã có mặt trong y học cổ truyền từ lâu. Cây thuốc này không chỉ được biết đến với công dụng điều hòa kinh nguyệt ở phụ nữ mà còn có nhiều tác dụng tích cực đối với sức khỏe chung của cả nam và nữ. Hãy cùng team Dược sĩ Việt tìm hiểu về ích mẫu nhé!

1. Giới thiệu về cây ích mẫu

1.1 Tên khoa học của Ích mẫu

Còn gọi là ích mẫu thảo, sung úy, chói đèn.

Tên khoa học Leonurus heterophyllus Sw.

Thuộc họ Bạc hà (Lamiaceae) 

Có 2 bộ phận dùng của cây Ích mẫu

• Ích mẫu hay ích mẫu thảo (Herba Leonuri) là toàn bộ phận trên mặt đất phơi hay sấy khô của cây ích mẫu.
• Sung úy tử (Fructus Leonuri) là quả chín phơi hay sấy khô của cây ích mẫu. Nhiều người vẫn gọi nhầm là hạt ích mẫu.

1.2 Đặc điểm hình thái, phân bố của cây Ích mẫu

Ích mẫu là một loại cỏ sống 1-2 năm, cao 0,6m đến 1m. Thân màu xanh xám, hình vuông, toàn thân có phủ lông nhỏ ngắn. 

Lá mọc đối, dài và dẹt

Hoa màu tím hoặc hồng tím. 

Quả nhỏ, vỏ màu xám nâu.

• Phân bố

Ở Việt nam, cây Ích mẫu thường mọc ở ở vùng đồng bằng và trung du, ít gặp ở vùng cao. 

Ích mẫu hiện nay chủ yếu mọc hoang, thường thấy ở ven suối, ven sông nơi đất cát, còn mọc hoang ở ruộng hoang, ven đường. 

1.3. Thu hái và chế biến

Mùa thu hoạch cây: tháng 5-9, mùa quả: tháng 8-10.

Chế biến: phơi hay sấy khô.

2. Thành phần hóa học của ích mẫu

• Tinh dầu (chủ yếu là diterpene, sesquiterpen: caryophyllane, aromadendran và cadinan)
• Alkaloid (leonurin, stachydrin)
• Flavonoid (rutin, wogonin)
• Saponin

3. Cách dùng, liều lượng

Liều dùng hằng ngày từ 6 đến 12g dưới dạng thuốc sắc hay nấu thành cao. 

Quả ích mẫu dùng với liều 6 đến 12g dưới dạng thuốc sắc

4. Công dụng, Tác dụng của ích mẫu

4.1 Công dụng của ích mẫu theo y học cổ truyền

• Tính, vị: vị cay, đắng, tính hơi hàn
• Quy kinh: can (gan), tâm bào (tim)

Công năng:

• Hoạt huyết khử ứ: dùng để chỉ việc làm cho máu lưu thông tốt hơn, loại bỏ các ứ trệ của máu trong cơ thể.
• Lợi thủy tiêu phù: dùng để chỉ việc giúp cơ thể đào thải nước thừa, giảm phù nề. Khi cơ thể bị tích tụ quá nhiều nước, các mô sẽ bị sưng lên, gây ra tình trạng phù nề ở nhiều bộ phận khác nhau như chân, mắt cá chân, bụng…

Chủ trị: 

• Rối loạn kinh nguyệt
• Đau bụng kinh
• Kinh bế: tắc kinh
• Khí hư bạch đới: khí hư có màu trắng, loãng hoặc đặc, kèm theo các triệu chứng như ngứa, rát, sưng, viêm, có mùi hôi… rong kinh
• Rong huyết: rong kinh
• Huyết hôi ra không hết: là tình trạng chảy máu âm đạo kéo dài, có thể kèm theo mùi hôi khó chịu. 
• phù thũng: là tình trạng các mô trong cơ thể bị sưng lên do tích tụ quá nhiều dịch. 
• Tiểu tiện không lợi: là tình trạng khi đi tiểu gặp khó khăn, tia nước tiểu yếu, nhỏ giọt hoặc phải rặn nhiều lần mới hết.

4.2 Tác dụng dược lý của ích mẫu theo y học hiện đại

• Tác dụng lên các tổn thương do thiếu máu cục bộ cơ tim và não.

Tổn thương tế bào thần kinh sau thiếu máu não là một nguy cơ nghiêm trọng đối với bệnh nhân đột quỵ.

Tại Trung Quốc cũng đã tiến hành nghiên cứu chứng minh tác dụng bảo vệ thần kinh của chiết xuất alkaloid từ cây Ích mẫu đối với tổn thương do thiếu máu não được thực hiện trên chuột.

Sau 24 giờ, một số con chuột thiếu máu não do tắc mạch não giữa trong 2 giờ, được tiêm phúc mạc các liều chứa chiết xuất cây Ích mẫu khác nhau (lần lượt là 3,6; 7,2; 14,4 mg/kg). và được kiểm tra thần kinh. Kết quả được đối chứng với nhóm mô hình.

Kết quả:

Kết quả cho thấy chiết xuất cây Ích mẫu ở liều 7,2 mg/kg hoặc 14,4 mg/kg có tác dụng làm giảm đáng kể điểm số thiếu hụt thần kinh và làm giảm thể tích nhồi máu trên những con chuột bị tổn thương do thiếu máu não cục bộ.

Chiết xuất cây Ích mẫu ở liều 14,4 mg/kg làm giảm đáng kể nồng độ NO so với nhóm mô hình. 

Ngoài ra, ích mẫu cũng làm giảm đáng kể tỷ lệ apoptosis của sợi thần kinh so với nhóm mô hình. 

Kết luận

Nghiên cứu này cho thấy chiết xuất cây Ích mẫu có thể được sử dụng để hỗ trợ trường hợp đột quỵ thiếu máu cục bộ như một tác nhân bảo vệ thần kinh.

Tài liệu tham khảo

Protective effects of alkaloid extract from Leonurus heterophyllus on cerebral ischemia reperfusion injury by middle cerebral ischemic injury (MCAO) in rats

• Ích mẫu có khả năng tác dụng lên hoạt động chống ung thư

Một nghiên cứu được thực hiện tại Trung Quốc để chứng minh hoạt động chống ung thư của chiết xuất cây Ích mẫu. Thử nghiệm về hoạt động chống tăng sinh được tiến hành trên 7 dòng tế bào ung thư ở người. Kiểm tra kết quả bằng thử nghiệm thang DNA và nghiên cứu hình thái tế bào.

Kết quả: 

Chiết xuất cây Ích mẫu có hiệu quả trong việc ức chế sự phát triển của tất cả 7 dòng tế bào ung thư được thử nghiệm. Kiểm tra bằng kính hiển vi cho thấy, sau khi điều trị bằng chiết xuất cây Ích mẫu cho thấy những thay đổi về hình thái đặc trưng của các tế bào đang trải qua quá trình apoptosis.

Tài liệu tham khảo

In vitro anticancer activities of Leonurus heterophyllus sweet (Chinese motherwort herb)

• Tác dụng trên huyết áp.

Nước sắc ích mẫu tuy không tác dụng trực tiếp trên huyết áp nhưng làm giảm tác dụng của adrenalin trên mạch máu.
Cao ích mẫu làm giảm huyết áp, nhất là đối với thời kỳ đầu của bệnh cao huyết áp.

• Tác dụng tương tự kháng sinh đối với một số vi trùng ngoài da.

Theo Trung Hoa bì phụ khoa tạp chí (số 4-1957, tr. 286-292) một số tác giả nghiên cứu thấy nước chiết ích mẫu theo tỉ lệ 1:4  có tác dụng ức chế với mức độ khác nhau đối với một số vi trùng gây bệnh ngoài da.

• Tác dụng trên viêm thận và phù cấp tính.

Trên lâm sàng, ích mẫu chữa khỏi một số trường hợp viêm thận và phù (Trung y tạp chí số 6, 1959 và Trung y được 1966 kỳ 4, 26)

5. Ứng dụng của Ích mẫu trong đời sống

Dựa trên các nghiên cứu, ích mẫu được sử dụng trong một số trường hợp sau:

Rong huyết sau sinh: Giúp cầm máu và co hồi tử cung.

Rối loạn kinh nguyệt: Điều hòa kinh nguyệt, giảm đau bụng kinh.

Cao huyết áp (nhẹ): Hỗ trợ điều trị hạ huyết áp.

Các bệnh tim mạch (hỗ trợ): Cải thiện lưu thông máu và chức năng tim.

Cùng với sự phát triển của y học hiện đại, công dụng của Ích mẫu cũng được mở rộng, phát huy hết được tiềm năng trong y học của cây. Chính vì vậy, ngoài việc điều trị các bệnh phụ sản thì Ích mẫu cũng góp phần không nhỏ trong việc hỗ trợ các vấn đề về hoạt huyết. Cải thiện chức chăng hoạt động của mạch máu não. 

6. Tóm tắt

Ích mẫu tuy nhỏ bé nhưng lại có công dụng và tiềm năng rất lớn cho nền y học hiện nay. Việc phát triển và sử dụng các hoạt chất của ích mẫu đang trở nên ngày càng phổ biến. Đặc biệt, Ích mẫu bắt đầu được nghiên cứu, ứng dụng phổ biến hơn với công dụng hoạt huyết, dưỡng não. Tuy nhiên, chúng ta cần tham khảo ý kiến của các bác sĩ, chuyên gia trước khi sử dụng.